Literatura młodzieżowa odgrywa istotną rolę w kształtowaniu młodych umysłów, wpływając na sposób postrzegania świata, budowanie tożsamości oraz rozwijanie kompetencji moralnych. W czasach, gdy cyfrowe technologie dominują w codziennym życiu, a młodzież spędza coraz więcej czasu w świecie wirtualnym, warto zwrócić uwagę na literaturę jako alternatywne źródło wartości i refleksji nad etyką.

Według najnowszych badań Biblioteki Narodowej (2023), zaledwie 37% młodzieży w wieku 15-19 lat czyta przynajmniej jedną książkę rocznie, podczas gdy przeciętny nastolatek spędza ponad 4,5 godziny dziennie w mediach społecznościowych. Ta dysproporcja budzi niepokój, gdyż badania neurobiologiczne prowadzone przez zespół dr Sarah Berns z Uniwersytetu Emory wykazały, że czytanie fikcji literackiej aktywuje sieć neuronów w obszarach mózgu odpowiedzialnych za empatię i podejmowanie decyzji moralnych (tzw. korę przedczołową oraz zakręt obręczy), czego nie obserwuje się przy korzystaniu z mediów społecznościowych.

Książki dla młodzieży nie tylko dostarczają rozrywki, ale również oferują przestrzeń do przeżywania emocji, identyfikacji z bohaterami oraz rozważania wyborów moralnych, co ma kluczowe znaczenie w procesie dojrzewania. W literaturze młodzieżowej bohaterowie często stają w obliczu dylematów moralnych, podejmując decyzje, które kształtują ich charakter i wpływają na ich relacje z innymi. Te fikcyjne sytuacje stwarzają młodym czytelnikom możliwość refleksji nad własnymi wartościami oraz uczą ich, jak radzić sobie z trudnymi wyborami w rzeczywistości.

Co więcej, literatura młodzieżowa podejmuje tematy bliskie młodym ludziom – takie jak przyjaźń, miłość, przynależność do grupy czy walka z przeciwnościami losu – co sprawia, że czytelnicy mogą łatwo utożsamiać się z bohaterami i głębiej przeżywać przedstawione historie. Przeżywanie takich emocji w bezpiecznej przestrzeni literackiej sprzyja rozwojowi empatii i umiejętności rozumienia różnych perspektyw.

Rosnące znaczenie książek dla młodzieży w dobie cyfryzacji

W dobie cyfryzacji, kiedy to platformy społecznościowe, gry online i streaming wideo rywalizują o uwagę młodzieży, literatura młodzieżowa staje się ważnym medium wspierającym rozwój intelektualny i emocjonalny. Książki oferują coś, czego nie znajdziemy w krótkich formach cyfrowych – możliwość głębokiej refleksji, rozbudowanej narracji oraz czas na przemyślenie wyborów bohaterów.

Badania przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej w 2022 roku wykazały, że młodzież, która regularnie czyta książki, wykazuje o 23% wyższy poziom empatii poznawczej i o 18% wyższy poziom empatii emocjonalnej w porównaniu z rówieśnikami, którzy nie czytają. Ponadto, badania longitudinalne przeprowadzone przez zespół prof. Marty Białeckiej-Pikul z Uniwersytetu Jagiellońskiego wykazały, że regularne czytanie literatury rozwija wyobraźnię, zdolność analitycznego myślenia oraz kompetencje językowe, a także wpływa na rozwój kompetencji moralnych poprzez symulację sytuacji społecznych i emocjonalnych.

Cel artykułu

Celem niniejszego artykułu jest zbadanie, w jaki sposób literatura młodzieżowa wpływa na rozwój kompetencji moralnych u młodych czytelników. Artykuł ten analizuje mechanizmy, za pomocą których książki mogą kształtować postawy moralne, takie jak empatia, umiejętność rozróżniania dobra od zła czy refleksja nad konsekwencjami własnych działań. Zastanowimy się, czy i w jaki sposób identyfikacja z bohaterami, przeżywanie ich dylematów moralnych oraz obserwowanie skutków ich wyborów może wpływać na rozwój etyczny czytelników.

Ponadto, artykuł postawi pytanie: Czy książki mogą kształtować moralność młodych ludzi? To fundamentalne pytanie zyskało na znaczeniu w kontekście współczesnych wyzwań społecznych, takich jak wzrost mowy nienawiści w Internecie, problemy związane z cyberprzemocą czy wyzwania moralne związane z tożsamością i przynależnością społeczną. W odpowiedzi na to pytanie przeanalizowane zostaną przykłady literatury młodzieżowej, które poruszają tematy etyczne i moralne, a także wyniki badań naukowych dotyczących wpływu literatury na rozwój moralny.

W ten sposób artykuł ten nie tylko zwróci uwagę na edukacyjny potencjał literatury młodzieżowej, ale również dostarczy narzędzi dla rodziców, nauczycieli i wychowawców, którzy chcą wspierać rozwój moralny młodzieży w świecie pełnym złożonych wyborów etycznych.

Definicja i znaczenie kompetencji moralnych

Czym są kompetencje moralne?

Kompetencje moralne to zdolności, które pozwalają jednostce na rozumienie norm społecznych, podejmowanie decyzji etycznych oraz rozpoznawanie dobra i zła. Obejmują one umiejętność empatii, refleksji nad konsekwencjami własnych działań oraz zdolność do przyjęcia perspektywy innych osób. W kontekście młodzieży kompetencje moralne odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu tożsamości, budowaniu relacji społecznych oraz podejmowaniu odpowiedzialnych decyzji życiowych.

W literaturze psychologicznej kompetencje moralne często definiowane są jako zdolność do myślenia w kategoriach moralnych, czyli rozumienia różnicy między tym, co słuszne a niesłuszne, oraz podejmowania decyzji na podstawie zasad etycznych. Obejmują one również zdolność do samokontroli emocjonalnej i zachowań zgodnych z wewnętrznymi wartościami moralnymi, co prowadzi do spójności między przekonaniami a działaniami.

Douglas Lemon w swojej koncepcji inteligencji moralnej wyróżnia cztery kluczowe komponenty kompetencji moralnych:

1. Świadomość moralna – zdolność do rozpoznawania problemów etycznych w codziennych sytuacjach
2. Empatia moralna – umiejętność współodczuwania i rozumienia perspektywy innych osób
3. Osąd moralny – zdolność do analizy sytuacji etycznych i podejmowania decyzji opartych na wartościach
4. Motywacja moralna – wewnętrzne przekonanie o konieczności działania zgodnie z przyjętymi zasadami etycznymi

Kompetencje moralne są nieodzowne w społeczeństwie, gdyż umożliwiają harmonijne współżycie oraz podejmowanie działań na rzecz dobra wspólnego.

Rozwój kompetencji moralnych u młodzieży

Rozwój kompetencji moralnych jest procesem dynamicznym, który zaczyna się już we wczesnym dzieciństwie i trwa przez całe życie. W okresie młodzieńczym nabiera on jednak szczególnego znaczenia, ponieważ młodzi ludzie zaczynają kwestionować autorytety, definiować swoją tożsamość oraz kształtować własny system wartości. Na rozwój moralny wpływają zarówno czynniki wewnętrzne, takie jak rozwój poznawczy i emocjonalny, jak i zewnętrzne, w tym środowisko społeczne, edukacyjne oraz literatura, z którą młodzież ma kontakt.

Teorie psychologiczne wyjaśniające rozwój moralny

Teoria rozwoju poznawczo-moralnego Jeana Piageta

Jean Piaget, szwajcarski psycholog, jako jeden z pierwszych badał systematycznie rozwój moralny u dzieci. Jego teoria, stworzona w latach 30. XX wieku, stanowi fundament współczesnego rozumienia rozwoju moralnego. Piaget wyróżnił dwa główne stadia rozwoju moralnego:

1. Stadium moralności heteronomicznej (ok. 5-10 lat): Dziecko postrzega zasady moralne jako narzucone z zewnątrz, niezmienne i święte. Reguły są traktowane literalnie, a ich przestrzeganie wynika z szacunku dla autorytetu. Ocena moralna czynu opiera się na jego konsekwencjach, a nie na intencjach sprawcy.
2. Stadium moralności autonomicznej (po 10. roku życia): Dziecko zaczyna rozumieć, że zasady moralne są umowami społecznymi, które można modyfikować. Rozwija się poczucie sprawiedliwości oparte na równości i wzajemności. Ocena moralna uwzględnia intencje sprawcy, a nie tylko konsekwencje czynu.

Teoria Piageta pokazuje, że młodzież znajduje się w stadium, w którym zaczyna kwestionować zasady i formować własny osąd moralny, co czyni ten okres szczególnie ważnym dla kształtowania kompetencji moralnych.

Teoria rozwoju moralnego Lawrence’a Kohlberga

Lawrence Kohlberg, inspirowany pracami Piageta, rozwinął teorię stadiów rozwoju moralnego. Jego teoria zakłada, że kompetencje moralne rozwijają się w sposób sekwencyjny, przechodząc przez trzy główne poziomy:

1. Poziom przedkonwencjonalny (dzieciństwo): Działania oceniane są na podstawie ich konsekwencji. Młodzież na tym etapie kieruje się zasadą nagrody i kary („jeśli nie zostanę złapany, to nie jest to złe”) oraz zasadą wymiany („jeśli zrobię coś dla ciebie, to ty zrobisz coś dla mnie”).
2. Poziom konwencjonalny (okres dojrzewania): Moralne wybory są podejmowane na podstawie zgodności z normami społecznymi i oczekiwaniami autorytetów. Młodzież zaczyna kierować się zasadą lojalności i dążeniem do aprobaty społecznej („co pomyślą o mnie inni?”) oraz przestrzeganiem prawa i porządku („muszę przestrzegać zasad, bo tak trzeba”).
3. Poziom postkonwencjonalny (dorosłość, ale nie u wszystkich): Na tym poziomie moralność opiera się na wewnętrznych wartościach i uniwersalnych zasadach etycznych, niezależnych od norm społecznych. Młodzież, która osiąga ten poziom, kieruje się zasadą sprawiedliwości i praw człowieka, nawet jeśli wymaga to sprzeciwu wobec obowiązujących norm społecznych.

Kohlberg podkreślał, że nie wszyscy osiągają najwyższy poziom rozwoju moralnego, a literatura młodzieżowa może odegrać istotną rolę w stymulowaniu refleksji etycznej i wspieraniu przechodzenia na wyższe poziomy rozumowania moralnego.

Moralność opieki według Carol Gilligan

Carol Gilligan, uczennica Kohlberga, skrytykowała jego teorię za ignorowanie perspektywy kobiecej w rozwoju moralnym. Według teorii moralności opieki, kobiety częściej kierują się empatią, troską o innych oraz odpowiedzialnością za relacje międzyludzkie, co prowadzi do odmiennego rozumienia moralności niż u mężczyzn.

Gilligan wyróżniła trzy etapy rozwoju moralnego:

1. Etap troski o siebie – skoncentrowanie na własnych potrzebach.
2. Etap troski o innych – podporządkowanie swoich potrzeb potrzebom innych, często kosztem własnego dobrostanu.
3. Etap troski o siebie i innych – równowaga między własnymi potrzebami a potrzebami innych, co prowadzi do odpowiedzialnej i dojrzałej opieki nad sobą i innymi.

W kontekście literatury młodzieżowej książki, które poruszają tematy przyjaźni, lojalności, miłości czy konfliktów wartości, mogą wspierać rozwój moralny zarówno według koncepcji Kohlberga, jak i Gilligan, rozwijając empatię oraz umiejętność refleksji nad moralnymi wyborami.

Rola środowiska społecznego i edukacyjnego

Rozwój kompetencji moralnych nie odbywa się w izolacji – jest silnie uzależniony od środowiska społecznego oraz edukacyjnego. Rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza oraz kultura popularna mają ogromny wpływ na kształtowanie postaw moralnych u młodzieży. Literatura młodzieżowa, jako część kultury popularnej, odgrywa istotną rolę w procesie socjalizacji moralnej, oferując młodym ludziom wzorce zachowań oraz przedstawiając konsekwencje wyborów moralnych bohaterów.

Rola rodziny: Rodzice poprzez rozmowy o wartościach oraz wspólne czytanie mogą wspierać rozwój kompetencji moralnych swoich dzieci. Literatura młodzieżowa może stanowić punkt wyjścia do dyskusji na tematy etyczne oraz pomagać w wyjaśnianiu złożonych kwestii moralnych.

Rola szkoły: Edukacja moralna w szkole powinna nie tylko przekazywać zasady etyczne, ale również rozwijać umiejętność krytycznego myślenia oraz refleksji nad konsekwencjami wyborów moralnych. Książki młodzieżowe mogą być wykorzystane jako narzędzia dydaktyczne w lekcjach języka polskiego, etyki czy wychowania obywatelskiego.

Rola grupy rówieśniczej: Młodzież często podejmuje decyzje moralne pod wpływem grupy rówieśniczej. Literatura młodzieżowa, przedstawiając sytuacje dylematów moralnych w kontekście relacji rówieśniczych, może pomóc młodym ludziom w zrozumieniu konsekwencji swoich działań oraz rozwijaniu autonomii moralnej.

Kompetencje moralne są fundamentem odpowiedzialnych i świadomych wyborów życiowych. W kontekście literatury młodzieżowej stają się one narzędziem refleksji, identyfikacji z bohaterami oraz przeżywania dylematów moralnych w bezpiecznej przestrzeni narracyjnej.

Literatura młodzieżowa jako narzędzie wychowawcze

Ewolucja literatury młodzieżowej

Literatura młodzieżowa przeszła długą drogę od prostych, moralizatorskich opowieści, które miały na celu jedynie nauczenie młodych ludzi zasad moralnych, do złożonych fabuł poruszających kontrowersyjne i wielowymiarowe tematy.

W XIX i na początku XX wieku książki dla młodzieży często przedstawiały wyidealizowanych bohaterów oraz jednoznaczny podział na dobro i zło, co miało na celu kształtowanie określonych wartości społecznych, takich jak posłuszeństwo, pracowitość czy patriotyzm. Przykładem tego typu literatury są klasyczne powieści, takie jak „Ania z Zielonego Wzgórza” Lucy Maud Montgomery czy „Tajemniczy ogród” Frances Hodgson Burnett, które choć poruszają istotne problemy moralne, przedstawiają je w sposób uproszczony i jednoznaczny.

Współczesna literatura młodzieżowa jest jednak znacznie bardziej złożona i wielowymiarowa. Autorzy coraz częściej podejmują trudne tematy, takie jak śmierć, choroba, nierówności społeczne, dyskryminacja, przemoc, tożsamość płciowa czy problemy psychiczne, nie oferując prostych odpowiedzi.

Ostatnia dekada przyniosła szczególnie znaczący wzrost literatury dotyczącej kwestii LGBTQ+, z takimi tytułami jak „Arystoteles i Dante odkrywają sekrety wszechświata” Benjamina Alire Sáenza czy „Simon oraz inni homo sapiens” Becky Albertalli, które pomagają młodzieży zrozumieć złożoność ludzkiej tożsamości i seksualności. Równie istotny jest rozwój literatury poruszającej problemy mniejszości etnicznych i kulturowych, jak chociażby „Nienawiść, którą dajesz” Angie Thomas czy „Słońce też jest gwiazdą” Nicoli Yoon, które konfrontują czytelników z problemami rasizmu i ksenofobii.

Na polskim rynku wydawniczym również obserwujemy ewolucję literatury młodzieżowej – od moralizatorskich opowieści do wielowymiarowych narracji o dojrzewaniu. Twórczość Małgorzaty Musierowicz (cykl „Jeżycjada”), Barbary Kosmowskiej („Pozłacana rybka”, „Buba”) czy Marcina Szczygielskiego („Omega”, „Czarny młyn”) porusza ważne problemy społeczne i moralne, zmuszając do refleksji nad wartościami i postawami.

Tego typu książki nie tylko zachęcają młodych czytelników do refleksji nad wartościami moralnymi, ale także uczą ich krytycznego myślenia oraz rozumienia złożoności ludzkiej natury i relacji międzyludzkich.

Tematyka moralna w literaturze młodzieżowej

Współczesna literatura młodzieżowa coraz częściej eksploruje dylematy moralne, które nie mają jednoznacznych rozwiązań. Wątki te obejmują:

Dylematy moralne: Bohaterowie często stają przed trudnymi wyborami, które wymagają rozważenia konsekwencji ich działań dla siebie i innych. Przykładem jest Katniss Everdeen z „Igrzysk Śmierci” Suzanne Collins, która musi wybierać między ochroną bliskich a walką o sprawiedliwość społeczną.

Wybory etyczne: Książki często poruszają kwestie związane z etyką osobistą i społeczną, takie jak lojalność, sprawiedliwość czy odpowiedzialność za własne czyny. W „Złodziejce książek” Markusa Zusaka bohaterowie stają przed wyborem między przestrzeganiem prawa a ratowaniem życia.

Konflikty wartości: Literatura młodzieżowa przedstawia również sytuacje, w których bohaterowie muszą dokonać wyboru między sprzecznymi wartościami, na przykład między przyjaźnią a prawdą, czy miłością a obowiązkiem. „Gwiazd naszych wina” Johna Greena to historia, która zmusza czytelnika do refleksji nad życiem, śmiercią i sensem cierpienia.

Przykłady książek, które poruszają kwestie moralne

Międzynarodowe bestsellery:

• „Igrzyska Śmierci” Suzanne Collins – Dylematy moralne związane z przemocą, sprawiedliwością społeczną oraz manipulacją medialną.
• „Złodziejka książek” Markus Zusak – Refleksja nad moralnością w czasach wojny, heroizmem jednostki oraz znaczeniem literatury w zachowaniu człowieczeństwa.
• „Gwiazd naszych wina” John Green – Zmaganie się z cierpieniem, śmiercią i miłością, a także refleksja nad sensem życia i odpowiedzialnością za uczucia innych.
• „13 powodów” Jay Asher – Problematyka cyberprzemocy, odpowiedzialności za słowa i działania oraz konsekwencji społecznej izolacji.
• „Cudowny chłopak” R.J. Palacio – Nauka empatii, akceptacji różnorodności i przeciwdziałanie dyskryminacji.

Polska literatura młodzieżowa:

• „Pozłacana rybka” Barbara Kosmowska – Historia o trudnych wyborach, pierwszej miłości i radzeniu sobie ze stratą, która uczy odpowiedzialności i empatii.
• „Zapałka na zakręcie” Krystyna Siesicka – Klasyczna powieść o dojrzewaniu, przyjaźni i odpowiedzialności za własne decyzje.
• „Czarny młyn” Marcin Szczygielski – Powieść łącząca elementy fantastyki z problematyką ekologiczną i społeczną, ucząca odpowiedzialności za środowisko.
• „Rok na Majerce” Katarzyna Ryrych – Książka o skomplikowanych relacjach rodzinnych, przyjaźni i odnajdywaniu własnej drogi.
• „Felix, Net i Nika” (seria) Rafał Kosik – Przygodowe powieści science fiction, które poruszają kwestie przyjaźni, odpowiedzialności i moralnych wyborów.

Literatura młodzieżowa, poprzez opisywanie skomplikowanych sytuacji moralnych i prezentowanie bohaterów o różnych systemach wartości, staje się potężnym narzędziem wychowawczym, rozwijającym kompetencje moralne młodych ludzi.

Mechanizmy wpływu literatury na rozwój moralny

Empatia i identyfikacja z bohaterami

Jednym z najważniejszych mechanizmów wpływu literatury na rozwój moralny jest zdolność do wywoływania empatii poprzez identyfikację z bohaterami. Kiedy młodzi czytelnicy angażują się emocjonalnie w losy bohaterów, zaczynają odczuwać ich emocje i przeżywać dylematy moralne wraz z nimi. To emocjonalne zaangażowanie pozwala na rozwój empatii, czyli zdolności do rozumienia uczuć i perspektyw innych ludzi.

Jak emocjonalne zaangażowanie wpływa na rozwój empatii i rozumienie moralne?

Gdy czytelnik identyfikuje się z bohaterem, przeżywa jego wybory moralne jak własne. Neurobiologiczne badania prowadzone przez dr Davida Kidda i dr Emanuele Castano z New School for Social Research wykazały, że podczas czytania fikcji literackiej aktywują się te same obszary mózgu, które są odpowiedzialne za „teorię umysłu” – zdolność do przypisywania stanów mentalnych sobie i innym. To zjawisko, znane jako „teoria umysłu”, jest kluczowe dla rozwoju empatii i rozumienia moralnego, ponieważ pozwala nam wejść w perspektywę innych osób i zrozumieć ich motywacje.

Przeżywanie emocji w bezpiecznej przestrzeni literackiej umożliwia refleksję nad wartościami, normami społecznymi oraz konsekwencjami działań. W ten sposób literatura młodzieżowa staje się przestrzenią dla eksperymentowania z wyborami moralnymi bez rzeczywistych konsekwencji.

Teoria narracyjnej empatii (Suzanne Keen)

Suzanne Keen w swojej Teorii narracyjnej empatii tłumaczy, że literatura narracyjna, zwłaszcza fikcja, wywołuje u czytelnika emocjonalną reakcję na uczucia i sytuacje postaci. Według tej teorii czytelnicy doświadczają empatii emocjonalnej, czyli współodczuwania emocji bohaterów oraz empatii poznawczej, czyli zrozumienia perspektywy i motywacji postaci. Literatura, która przedstawia skomplikowane postacie moralne, skłania czytelników do refleksji nad dylematami etycznymi i rozważania różnych punktów widzenia.

Badania z wykorzystaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) przeprowadzone przez zespół neurobiologa dr Tanii Singer z Instytutu Maxa Plancka wykazały, że podczas czytania emocjonalnie angażujących fragmentów literatury, aktywują się te same obszary mózgu (kora przedczołowa i wyspy), które są odpowiedzialne za empatię w rzeczywistych interakcjach społecznych.

Przykładem jest „Złodziejka książek” Markusa Zusaka, w której czytelnicy identyfikują się z Lieselem oraz Maxem – postaciami żyjącymi w trudnych czasach wojny i dokonującymi moralnych wyborów w obliczu śmierci i przetrwania. Narracja z perspektywy Śmierci dodatkowo pogłębia refleksję nad wartością życia i konsekwencjami wyborów moralnych.

Symulacja moralnych wyborów

Literatura młodzieżowa pozwala na symulację moralnych wyborów bez rzeczywistych konsekwencji, co jest jednym z kluczowych mechanizmów wpływających na rozwój kompetencji moralnych. Poprzez utożsamianie się z bohaterami młodzi czytelnicy uczą się rozważać różne scenariusze etyczne, analizować motywacje bohaterów oraz przewidywać konsekwencje działań.

Jak czytanie o dylematach moralnych bohaterów wpływa na procesy decyzyjne czytelnika?

Kiedy bohater staje przed trudnym wyborem moralnym, czytelnicy są zachęcani do refleksji nad własnymi wartościami i normami społecznymi. Symulując wybory bohaterów, młodzi ludzie uczą się myśleć krytycznie oraz rozwijają umiejętność podejmowania decyzji opartych na zasadach etycznych.

Badania prowadzone przez dr Keith Oatley z Uniwersytetu w Toronto wskazują, że czytanie fikcji działa jak symulator lotu dla pilotów – pozwala ćwiczyć reakcje i decyzje w bezpiecznym środowisku. Podczas czytania o dylematach moralnych aktywuje się kora przedczołowa mózgu, odpowiedzialna za planowanie, podejmowanie decyzji i kontrolę impulsów. Regularne „trenowanie” tych obszarów mózgu poprzez czytanie może przekładać się na lepsze decyzje moralne w realnym życiu.

Przykładem takiej symulacji jest „Igrzyska Śmierci” Suzanne Collins, gdzie Katniss Everdeen musi podejmować decyzje związane z przetrwaniem, lojalnością oraz walką z opresyjnym systemem politycznym. Czytelnicy rozważają dylematy moralne bohaterki, takie jak wybór między ochroną najbliższych a walką o sprawiedliwość społeczną, co prowadzi do refleksji nad ich własnymi wyborami moralnymi.

W polskiej literaturze przykładem może być „Zapałka na zakręcie” Krystyny Siesickiej, gdzie główna bohaterka musi dokonać trudnych wyborów życiowych, co skłania czytelników do refleksji nad własnymi wartościami i priorytetami.

Refleksja etyczna i krytyczne myślenie

Literatura młodzieżowa jest również potężnym narzędziem do rozwijania refleksji etycznej oraz krytycznego myślenia. Opisując złożone sytuacje moralne oraz przedstawiając bohaterów o różnych systemach wartości, literatura zachęca młodych czytelników do refleksji nad normami społecznymi, wartościami oraz konsekwencjami wyborów moralnych.

Literatura jako narzędzie do refleksji nad wartościami i normami społecznymi

Poprzez analizę wyborów moralnych bohaterów oraz konsekwencji ich działań, młodzi czytelnicy rozwijają umiejętność krytycznego myślenia oraz refleksji nad normami społecznymi. Dyskusje nad wartościami oraz moralnymi dylematami przedstawionymi w książkach sprzyjają rozwijaniu kompetencji moralnych oraz etycznych.

Badania z zakresu psychologii kognitywnej prowadzone przez prof. Marię Nikolajewą z Uniwersytetu Cambridge wykazały, że czytanie literatury, która prezentuje moralne dylematy bez jednoznacznych rozwiązań, stymuluje rozwój obszarów mózgu odpowiedzialnych za krytyczne myślenie i refleksję etyczną. W przeciwieństwie do mediów społecznościowych, które często oferują uproszczone przekazy i natychmiastową gratyfikację, literatura wymaga zaangażowania, refleksji i krytycznej analizy.

Przykładem jest „13 powodów” Jaya Ashera, która porusza tematy cyberprzemocy, odpowiedzialności za słowa i działania oraz konsekwencji społecznej izolacji. Książka ta zachęca czytelników do refleksji nad moralnością oraz do dyskusji na temat wartości i norm społecznych.

Badania naukowe na temat wpływu literatury młodzieżowej na moralność

Przegląd badań empirycznych

W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie badaniami nad wpływem literatury na rozwój kompetencji moralnych oraz empatii u młodzieży. Badania te potwierdzają, że czytanie fikcji literackiej, w tym literatury młodzieżowej, może wpływać na rozwój empatii, refleksji etycznej oraz kompetencji moralnych poprzez identyfikację z bohaterami oraz symulację moralnych wyborów.

Badania nad empatią: Badania przeprowadzone przez Raymonda Mar oraz Keith Oatley wykazały, że regularne czytanie fikcji literackiej rozwija empatię poznawczą i emocjonalną, co wynika z potrzeby zrozumienia motywacji bohaterów oraz ich emocji. W badaniu opublikowanym w „Journal of Research in Personality” (2009) wykazali oni, że osoby czytające fikcję literacką osiągają lepsze wyniki w testach mierzących zdolność rozumienia stanów mentalnych innych osób.

Badania nad refleksją etyczną: Diana Tamir i Jason Mitchell z Uniwersytetu Harvarda pokazali, że czytanie literatury narracyjnej aktywuje te same obszary mózgu, które są odpowiedzialne za refleksję nad własnymi wartościami oraz empatię wobec innych. Ich badania z wykorzystaniem fMRI wykazały, że podczas czytania fikcji literackiej aktywowane są obszary mózgu związane z teorią umysłu i samorefleksją.

Badania polskie: Na gruncie polskim warto wymienić badania prowadzone przez prof. Grzegorza Leszczyńskiego z Uniwersytetu Warszawskiego, który analizował wpływ literatury młodzieżowej na rozwój moralny czytelników. W publikacji „Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji” (2017) wykazał, że literatura stanowi istotny element kształtowania tożsamości młodego człowieka i jego systemu wartości. Z kolei dr hab. Joanna Papuzińska w swoich pracach podkreśla rolę literatury w kształtowaniu kompetencji społecznych dzieci i młodzieży, w tym empatii i rozumienia norm moralnych.